خواب عمیق (Deep Sleep) وضعیتی شگفت آور است که هر شب چندین بار اتّفاق می افتد. ماهیت این وضعیت، کم تر از «خواب رؤیا» (Dream Sleap) شناخته شده است. منظورم از خواب رؤیا هر نوع خوابی است که در آن رؤیا می بینیم. حتما خیلی ها می پرسید مگر در خواب عمیق رؤیا نمی بینیم؟ پاسخ به این سؤال متأسفانه از چیزی که به نظر می رسد، دشوارتر است، چرا که تعریف خواب عمیق و رؤیا هر دو مورد تردید است. در گذشته برخی از دانشمندان رؤیا را منحصر به مرحلة REM می دانستند، یعنی مرحله ای که چشم ها از زیر پلک به چپ و راست حرکت می کند. این مرحلة REM هم به دلیل حرکات چشم و هم به دلیل فلج عضلات اسکلتی بدن خیلی از مراحل دیگر خواب متمایز است. امّا رؤیا منحصر به خواب REM نیست. رؤیاهای مرحلة REM داستانی تر هستند و وضوح بیشتری دارند، شاید بدین علّت که فعالیت مغزی در این مرحله در بسیاری از مناطق مغزی بیشتر از سایر مراحل خواب است. خواب غیر از مرحله REM چهار مرحله دیگر نیز دارد که همه آنها را به طور کلی خواب غیر REM یا NREM می نامند. این چهار مرحله، شامل دو مرحله خواب سبک، که مراحل 1 و 2 نامیده می شوند، و دو مرحله خواب عمیق است که مراحل 3 و 4 نامیده می شوند. به طور کلّی رؤیاهایی که در مرحله NREM دیده می شوند، معمولا مربوط به مراحل 1 و 2 هستند، و اگر در مراحل 3 و 4 رؤیایی گزارش شود، اکثر آن ها به صورت تصاویری خام و فاقد داستان هستند. در ضمن رؤیاهای مرحله 2 نیز فقط در اواخر خواب شبانه شامل رؤیاهای داستانی می شوند، توضیحاتی که ارائه دادم، اگرچه گیج کننده بود، امّا واقعا لازم بود. با توجّه به توضیحاتی که دادم با کمی دقت متوجه می شویم، بیشترین اتّفاق نظر در مورد مراحل 3 و 4 خواب وجود دارد. چرا که تقریباً همه پژوهشگران قبول دارند که در این مراحل از رؤیا خبری نیست (به همین دلیل خواب این مراحل را در مقابل خواب رؤیا قرار می دهند). خواب مرحله 3 و 4 که به خواب عمیق هم معروف است، همانطور که از نامش پیداست، خوابی عمیق است! یعنی فردی که در این مرحله است، به سختی از خواب بیدار می شود. البته لازم است بگویم دانشمندان نتوانسته اند تفاوت ارزشمندی را بین این دو مرحله بیابند، بنابراین آن دو مرحله را با هم ترکیب کرده اند و نام آن را مرحله N3 گذاشته اند. این خواب به خواب امواج آهسته نیز معروف است، زیرا نسبت به تمام مراحل دیگر خواب، امواج مغزی دامنه بلندتر و بسامد پایینتری دارند (یعنی قدبلند تر و فشرده تر هستند!). فعّالیت های مغزی در این مرحله در سطح پایین تری است. این امواج، معمولاً امواج دلتا یا تتا هستند، امّا با توجّه به غلبه امواج دلتا در هر دو مرحله، به خواب دلتا هم معروف است. حتماً می گویید چقدر دانشمندان برای این مرحله اسم می گذارند، دلیلش این است که خواب عمیق واقعا مرحله متمایزی است و ویژگی های منحصر به فرد زیادی دارد. این مرحله از خواب عمدتا در اوایل زمان خواب اتفاق می افتد. ممکن است در یک ساعت و نیم آخر خواب، اصلا خواب عمیقی وجود نداشته باشد. 

بعد از این مقدّمه طولانی امّا لازم، بیاییم در مورد این مرحله از خواب صحبت کنیم، که توجّه کمتری به آن شده است. از جنبه ذهنی خواب عمیق، مرحله فراغت کامل از دنیای پیرامون است و بیدار کردن فرد در این مرحله دشوار است، اگر آن فرد یک کودک باشد که تقریبا بیداری از این مرحله غیرممکن است. معمولا در این مرحله است که خوابگردی (در خواب راه رفتن یا Sleepwalking) اتفاق می افتد. این اتفاق به خاطر این است که بخش های حرکتی مغز به طور ناگهانی بیدار می شود، اما نواحی سطح بالاتر همچنان در خواب قرار دارند. خواب عمیق به شدّت برای کاهش میل و علاقه به خوابیدن (سائق خواب یا Sleep Drive) لازم است. منظورم از علاقه به خواب همان کششی است که وقتی مدتی طولانی نمی خوابیم، به خواب پیدا می کنیم. مثلا افرادی که به مدت طولانی از خواب محروم می شوند، وقتی اجازه خواب به آنها داده می شود، بیش تر از معمول خواب عمیق دارند. یکی از دلایل این که گفته می شود چرت های 20 دقیقه ای در بعد از ظهر اشکالی ندارد، امّا بعد از 20 دقیقه باعث بی خوابی می شود هم همین است. چون وقتی خواب از 20 دقیقه بیشتر میشود این خطر وجود دارد که فرد وارد خواب عمیق شود و بنابراین میل به خوابش در هنگام شب کم شود و خلاصه در خطر بی خوابی قرار بگیرد. هورمون رشد انسان در خواب عمیق به صورت دفعی (پالسی) ترشح می شود. پس بدون خواب عمیق ممکن است کودکان در رشدشان اختلال ایجاد شود. این هورمون در بزرگسالان به ترمیم سلولهای بدن و رفع علایم استرس کمک می کند. این بخش از خواب به طور ویژه نیاز به خواب را کم می کند، و می توان گفت خواب عمیق همان قسمتی است که باعث تجدید نیروی ما می شود. خواب عمیق ذهن را آماده و سرحال نگه می دارد تا اطلاعات روز بعد را به خوبی یاد بگیریم. مشکلاتی وجود دارد که مانع از رسیدن ما به خواب عمیق می شود. این عوامل عبارت اند از استرس، سالمندی، بیدار شدن های شبانه، مصرف مواد و داروهای مختلف (از جمله چای، قهوه، سیگار، الکل، و حتی قرص های خواب آور)، و تنگی نفس در خواب (مثلا در اثر چاقی یا وضعیت خواب نامناسب). معلوم است که ما نمیتوانیم زمان را به عقب بگردانیم تا جوان شویم، یا از خیلی از استرس ها اجتناب کنیم، امّا میتوانیم با رعایت بهداشت خواب و حفظ ساعت خواب منظم، انجام تمرین های آرمیدگی یا مراجعه به کلینیک های خواب برای درمان بی خوابی یا خر و پف، میزان خواب و در نتیجه خواب عمیقمان را افزایش دهیم.